Ik ben nog maar net ontsnapt uit de hectische souks van Fez, en terwijl ik een foto maak van een oude Mercedes die in de zon glimt, duikt opeens een meneer op. “Hey where are you from?” vraagt hij aan me.
Hoewel ik aanvoel dat negeren het beste is, antwoord ik hem toch maar beleefd. Nadat ik aangeef uit Nederland te komen, beginnen zijn ogen te glinsteren. Onmiddellijk volgt de volgende vraag op fluisterende toon: “Do you want something magic for your brains?”
Inmiddels reis ik een week door Marokko en weet ik maar al te goed waar het hier om gaat. De tandloze man met warrig grijs haar en een vale slobbertrui heeft hasj voor me in de aanbieding. Hij lacht stiekempjes, en ik schud mijn hoofd met een blik van dat ik dit al zo vaak heb meegemaakt.
Alhoewel de grijsaard daarna nog even aandringt, geeft hij het op zodra ik de kronkelige steegjes insluip – op zoek naar m’n riad in het doolhof van de medina.
Na 5 dagen in de Blauwe Parel Chefchaouen te zijn geweest, heb ik ’s ochtends de bus naar Fez (ook als ‘Fes’ geschreven) gepakt. Het is een van de grotere steden van Marokko en bij aankomst werd me al direct duidelijk dat ik in een onvervalst doolhof beland was. Een local die ik tegenkwam had het over alleen al dik 9.000 straatjes in de medina.
Je routeplanner zal je er nogal eens in de steek laten, al hoort het verdwalen in de smalle steegjes met hoge, gesloten muren ook een beetje bij de charme van Fez.
Ga jij deze cultuurrijke stad ook bezoeken?
Lees dan door, want in deze gids ga ik je alles vertellen over Fez. Van de mooie dingen die je er kunt zien en doen en zaken om op te letten, tot aan eettentjes die je niet wilt missen en de betere slaapplekken van de stad. Verder deel ik m’n eigen ervaringen met je en zal ik je nog een hoop praktische tips geven.
Over Fez
Fez behoort met Marrakesh, Rabat en Meknes tot de traditionele Marokkaanse koningssteden en is tevens de oudste koningsstad van het stel. Ze wordt ook wel als het culturele hart van het land beschouwd.
Bekend is hier de medina -Fes el-Bali- die sinds jaar en dag op de werelderfgoedlijst van UNESCO staat. Opvallend is dat het gebied (grotendeels) autovrij (je ziet ze wel degelijk, al zijn het voornamelijk taxi’s) is en je niet zoals bijvoorbeeld in Marrakesh constant op je hoede moet zijn of er een scooter langs je heen sjeest. In de medina wisselen smalle straatjes, paleizen en souks zich met elkaar af en zul je het échte Fez leren kennen.
Leerlooien is een ander iets waar Fez beroemd om is. En in de medina vind je de geroemde Chouara-leerlooierij, waar mensen flink aan het zwoegen zijn met koeienhuiden en die van andere dieren.
Buiten de medina is het andere historische gedeelte Fes el-Jdid evengoed mateloos populair. Je vindt hier onder meer de Joodse wijk en het oogstrelende Koninklijk Paleis.
Behalve volop leerwerk kom je in Fez een boel zaakjes tegen die keramiek en prachtige tapijten verkopen. Ook zal je mensen bezig zien met houtsnijwerk en zien schilderen in hun atelier.
Verder wil ik je nog even zeggen dat Fez een studentenstad is, wat zorgt voor een bruisend sfeertje. De Al-Qarawiyin-universiteit is door haar bouwjaar 859 zelfs officieel de oudste universiteit ter wereld, en trekt behalve studenten eveneens toeristen aan. De schitterende bibliotheek is daar een van de belangrijkste redenen voor.
Tot slot zal je als reiziger regelmatig worden aangesproken door mannen (of kinderen) die vragen waar je vandaan komt, en vervolgens ongevraagd met je meelopen. Je kunt beter heel duidelijk aangeven dat je geen behoefte hebt aan een gids en de weg zelf wel weet. Ze verwachten er namelijk wat dirhams voor terug – prima als je het niet kan vinden maar anders volstrekt onnodig. Niet altijd gaat het om louche types trouwens, want ik heb evengoed oprechte hulp gehad van mensen die me de weg wezen. En nog iets: behoorlijk vaak heb ik de vraag gehad of ik drugs zocht. Gewoon hetzelfde op reageren en doorlopen is het devies.
Activiteiten en bezienswaardigheden in en rond Fez
Hieronder vertel ik je wat er allemaal te doen is in Fez. Behalve de bekendere bezienswaardigheden en activiteiten heb ik tevens een aantal minder toeristische spots voor je in petto. Lees dus lekker verder en laat je verrassen.
Snuif cultuur in de souks
De medina van Fez -Fès el-Bali- is een wirwar van steegjes, (praktisch) autovrij en een hele belevenis om rond te dwalen. Stel je in op voortdurende prikkels, een stortvloed aan mensen en een aaneenschakeling van shops en locals op scooters die zich op wonderbaarlijke manier door de souks weten te manoeuvreren.
Zodra je de (deels) overdekte souks inloopt heb je al snel het idee ergens in een andere wereld te zitten. Mannen in lange gewaden met handkarren, intact gebleven oude gebouwen en grote stukken rund die open en bloot te drogen hangen en voor penetrante geuren zorgen.
Desondanks is er evenals in veel andere Marokkaanse steden een hoop aangepast aan de toeristen die er komen. Het stikt er van de souvenirs, restaurantjes en gidsen (die zich niet zelden aan je opdringen).
Neen een kijkje op de (stinkende) Chouara Tannery
De Chouara Tannery is Fez’ beroemdste leerlooierij, stamt uit de 11e eeuw en het leuke is dat die midden in de medina ligt. Nadat je het wel gezien hebt in de souks, kun je erna dus meteen even doorgaan om met eigen ogen te zien hoe ze de vleesresten van de koeienhuiden wassen, looien, verven in de gekleurde baden en er leer van maken.
Alles gebeurt hier nog op de manier zoals dat in de middeleeuwen ging. Een voorbeeldje: de looiers kneden de huiden urenlang met hun blote voeten om ze soepel te krijgen.
Let wel op, want de geur die er hangt is op z’n zachtst gezegd indringend. En da’s niet zo gek, vleesresten, duivenpoep (om de huiden soepel te maken), urine van koeien (om de ruwe huiden te drenken) en mest zijn namelijk dominant aanwezig. Je kunt je wel voorstellen dat de geurenmix die daaruit vrijkomt niet bepaald een feestje voor je neus is.
De toegang is volledig gratis. Je kunt eventueel een gids meenemen die je alle ins en outs vertelt. Die bieden zich volop aan rondom de leerlooierij, en blijven niet zelden tot irritants toe met je meelopen. Probeer hier op een goede manier mee om te gaan.
Geniet van duizenden mozaïekjes in Medersa al-Attarine
Medersa al-Attarine is een voormalige koranschool en bijna een sprookje zo mooi. En geloof me als ik zeg dat ik niet overdrijf. De school werd gebouwd tussen 1323 en 1325 en mag met het vele houtsnijwerk, de kleurrijke mozaïeken en het verfijnde stucwerk oprecht een architectonisch meesterwerk genoemd worden.
Minpuntje is echter dat het tegenwoordig vooral een fotospot geworden is die toeristen trekt. Kijk je omhoog naar de raamopeningen, dan zal je daar regelmatig een dikke fotolens zien uitsteken. Desalniettemin is het een plaatje met een boeiende historie.
Loop ook zeker even naar boven, daar tref je talloze studentenkamers.
Vlak ernaast ligt de Al-Qarawiyyin-moskee, al mag je daar als niet-moslim niet naar binnen.
Gratis is het trouwens niet, je betaalt 20 Marokkaanse dirham (MAD) om de binnenplaats en de rest van het gebouw te mogen betreden.
Een andere koranschol die je nog op je lijstje kunt zetten is de Madrassa Bou Inania, die kost eveneens 20 MAD voor een bezoek.
Zie de zonsopkomst bij de Marinid Tombs
Yep, je leest het goed: de zonsopkomst en niet de zonsondergang.
Tuurlijk kun je ook op dat moment -de zonsondergang- gaan hoor, je zult de fotogenieke spot dan echter verre van voor jezelf hebben. Ga je daarentegen in de vroegere uurtjes van de dag en ben je er met het ochtendgloren, dan zal het door de rust extra magisch aanvoelen.
De Marinid Tombs dateren van de 14e eeuw en staan op de heuvel Jbel al-Qal’a, vrij gemakkelijk te belopen vanuit de medina. Oorspronkelijk waren het koninklijke graven van leden van de islamitische Mariniden-dynastie, maar die zijn in de loop van de tijd ingestort, geplunderd en geërodeerd.
Bekijk de iconische stadspoort Bab Boujloud
Bab Boujloud is de westelijke ingang van de Fès el-Bali, de medina van Fez. Met de boogvorm, islamtische kalligrafie, geometrische patronen, de blauwe buitenkant en groene binnenzijde is het een heuse publiekstrekker, een foto schieten zonder mensen zal er dus niet zo gauw inzitten.
Al met al leuk om even gezien te hebben, maar meer ook niet.
Zowel binnen de medina als vlak erbuiten heb je genoeg terrasjes om even lekker neer te ploffen en te genieten van een koffie of verse muntthee. Da’s dan ook wat ik deed 🙂 .
Bezoek de Mella, de Joodse buurt van Fez
Abdul, de manager van de riad waar ik verbleef, nam me op de laatste avond mee naar een paar plekken die ik sowieso gezien moest hebben in Fez, zo beweerde hij. Want Fez is meer dan alleen de nostalgische medina.
Een van die plekken was de Joodse wijk. En laat een Joodse wijk nou iets zijn wat ik hier niet zo 1,2,3 verwacht had. Blijkbaar behoren de Joden tot de oudste bewoners van Marokko, waarbij Berbers eerste waren. Weer iets bijgeleerd!
We reden richting Fès el-Jdid en kwamen uit in een pittoreske straat -Boulevard Boukhsissat- met houten gevels plus balkonnetjes en een boel goudsmeden. Verder vind je er de imposante Semmarin Medina Gate en de Aben Danan Synagogue.
Deze Joodse wijk werd in de 14e eeuw gesticht en gaf de joden hun eigen deel binnen de stad.
Vlak ernaast ligt het Koninklijk Paleis, daarover meer onder het volgende kopje.
Bewonder de zeven bronzen deuren van het Royal Palace
Het Koninklijk Paleis van Fez gaat terug tot de 13e eeuw en behoort tot Marokko’s indrukwekkendste gebouwen. Het is nog steeds een van de residenties van de Marokkaanse koning. Hoewel je het complex van net geen vierkante kilometer niet kunt betreden, is het bekijken van de massieve, bronzen deuren op zichzelf al meer dan de moeite waard.
Ze stralen pure allure uit en symboliseren dan ook de rijkdom van Fez en de monarchie. De fijne mozaïekjes waarmee ze zijn ingelegd, de mysterieuze inscripties en het ongelofelijke smeedwerk zorgen voor een regelrecht kunstwerk. Maar ook de pracht en praal boven de deuren trok telkens weer mijn aandacht.
Op korte afstand ligt overigens de Joodse wijk die ik hierboven al besproken heb.
Nog een ander paleis bewonderen? Het minder bekende El Glaoui Palace is ook zeker een bezoekje waard.
Volg een te gekke kookles
Heb je een (kleine) passie voor koken of wil je er gewoonweg meer over weten, doe dan een kookklas in Fez. De dagen beginnen doorgaans op de souks in de medina, waar je inkopen doet om het eten later die middag mee te bereiden. Marokkaans brood, tajine en ook couscous staan vaak op het menu. Maak er een verfrissende muntthee bij om het af te maken.
Een absolute aanrader om je kookles te boeken is bij Fez View Cooking With Grandmother. Kleindochter Fatima neemt je mee naar de markt en nadien kook je samen met haar oma op hun dakterras, met een majestueus berglandschap voor je. Ze leren je de echte geheimen van de Marokkaanse keuken, zodat je mensen thuis zult kunnen verrassen.
Op Get Your Guide staan verder ook nog talloze kooklessen die goede reviews hebben. Dit is de populairste.
Tip: neem wat verse kruiden mee terug naar Nederland van de souks, zoals Sahara-komijn en ras el hanout.
Word zen in een hammam
Jezelf reinigen in een hammam, je moet het sowieso een keer geprobeerd hebben in Marokko. Van oudsher gingen Marokkanen een keer per week naar de hammam, aangezien ze thuis geen douche of bad hadden. Zo is het onderdeel van de cultuur geworden.
Je hebt de keuze uit een publieke hammam (goedkoop) of een privé-hammam (duurder). Meestal begin je in een stoomcabine om je poriën te openen en te zweten, en je lichaam voor te bereiden op het schoonmaakritueel.
Daarna word je ingezeept en worden de dode huidcellen middels een kessa-scrub verwijderd.
Later volgt veelal een ghassoul-behandeling voor je lichaam en haar. Ghassoul is een ontgiftende Marokkaanse klei. In ultieme ontspannen staat spoel je het goedje van je af en zal je volkomen verfrist de spa verlaten.
Drie hammams die ik je aanraad zijn Leelah Spa & Hamman, Yuba Cyn Spa en Hammam Mernissi & Spa. Bij luxere riads is het soms ook mogelijk om een sessie te boeken.
Maak een trip naar de Sahara
Een van de populairdere tours om vanuit Fez te maken is naar Merzouga in de Sahara. Je hebt meerdere mogelijkheden, zoals een dagtrip en een bezoek met overnachting in een luxe tent. Ik koos, net zoals de meeste reizigers, voor de laatste optie en ik moet zeggen dat het een gave ervaring was (hoewel een tikje op toeristen ingericht en daarmee niet heel authentiek).
Wat ik minder tof vond was het rijden op de kamelen (die overigens dromedarissen bleken), ik heb dit dan ook afgeslagen. Het feit dat deze beestjes de hele dag door moeten ploeteren om mensen een pleziertje te bezorgen staat mij gewoon tegen.
Ik koos er derhalve voor om op blote voeten door het zand te banjeren en daarna richting het tentenkamp te gaan. Daar aten we een lekker avondmaal, en erna werd er een groot kampvuur aangestoken en gezongen en gedanst.
Een alternatief voor de kameel is de quad, waarmee je over de heuvels van de woestijn scheurt. Vet om te doen, helemaal ’s ochtends vroeg bij het rijzen van de zon.
Je kunt tevens op eigen houtje gaan en de (nacht)bus naar Merzouga pakken vanuit Fez. Qua kosten is dit alleen niet persé voordeliger. Tevens zal het je energielevel niet ten goede komen. Een tour vanuit Fez boeken is zodoende aan te raden. Je stapt dan rond de klok van acht uur ’s ochtends in een minivan en stopt onderweg nog op een paar plaatsen. Je bent uiteindelijk tegen vijven in de woestijn.
Ten slotte zijn er meerdaagse tours die Merzouga, de Todra-kloof, Ouarzazate (Aït-Ben-Haddou) en Marrakesh in hun programma hebben opgenomen. Ideaal indien je in korte tijd veel wilt zien, maar ik raad het je niet aan als je geen nood hebt om te haasten.
Boek je avontuur in de Sahara vanuit Fez via Get Your Guide of direct hieronder:
Waar kun je tours boeken?
De excursie naar Merzouga boekte ik bij 3T Travel. Zij bieden wel meer tours aan vanuit Fes en zijn al jarenlang een gerenommeerde operator in de regio.
Meer inspiratie nodig? Voor leuke stadstours in Fez en (meerdaagse) trips raad ik je aan om te kijken op Get Your Guide.
Dit zijn daar de zes meest geboekte activiteiten:
Wat zijn aanraders qua eten en drinken in Fez?
Mocht je geen ontbijt krijgen in de accommodatie die je geboekt hebt (de kans is klein), dan kun je altijd ergens in Fez op zoek naar dit oh zo fijne maaltje van de dag. Twee aanraders om te noteren zijn Maison Celeste en Breizh Café. Bij de eerstgenoemde hebben ze verrukkelijke pannenkoeken en croissantjes, Breizh Café is juist populair vanwege de goede Marokkaanse ontbijtjes. Low budget maar evengoed uitstekend is Broceliande.
Trek in huisgemaakte tajine? Vier tips om dit iconische Marokkaanse gerecht te eten zijn Tajine Family, La Cave, DAR HAMMAD en Zohra. Oh ja, voor ik het vergeet: Made in M is echt een superleuk tentje midden in de medina, local food staat hier centraal.
Voor soep en burgers, friet en zulk soort dingen raad ik je Snack Malak aan.
In de souk heb ik trouwens ook nog ‘kofta’ gegeten, mals en licht kruidig rundergehakt van de grillplaat. geserveerd op een hartig broodje. Kofta kun je op tal van plekken krijgen (zoals bij Barbecue Alarbi en Mister Ayachi), en het kost gemiddeld slechts 15 MAD tot 20 MAD.
Voor een gezonde veganistische hap is Veggie Pauze top om heen te gaan. Een knus tentje gehuld en het groen met heerlijke dingen op het menu, zoals de plantaardige hamburgers gemaakt van geperste bonen.
Even iets anders: heb je zin om een waterpijp te roken? Dan moet je zeker even gaan loungen bij Dan Café Chicha & Lounge.
Behoefte aan een krachtige muntthee? Dan moet je zijn bij Abdullah Thé & Café.
Als laatste deel ik graag nog een aantal goede koffiebars met je: BARISTA COFFEE SHOP, Médina Coffee Mug en Cofee Kortoba El Karaouine.
Waar in Fez raad ik je aan om te overnachten?
Qua hostels zijn het Moroccan Dream Hostel en het Downtown Hostel wat mij betreft de beste opties om voor te gaan. Bij het Moroccan Dream Hostel hebben ze dorms en privékamers, bij Downtown enkel (kleine) dorms.
Een fijne riad om te verblijven is Riad Dar Guennoun, al kan de wandeling om er te komen een kleine zoektocht zijn (maar voor welke riad in Fez is dat niet zo 😉 ?). Kom je net als ik iemand tegen die je wil helpen en aan je vast blijft plakken, probeer hem dan op een of andere manier van je af te schudden. Anders gaat hij sowieso om geld vragen. Het chillste aan deze riad vind ik het dakterras, daar ontsnap je aan de hectiek van Fez.
Ben je op zoek naar een eenpersoonskamer en wil je toch het comfort van een goede riad? Check dan in bij Riad Alassala Fes. Relatief goedkoop maar net zo goed uitstekend is Riad Fes Hayat. Luxer en oogstrelend is Riad Hanael Garden & Spa.
Een uitstekend appartementje met vier slaapplaatsen en een aantrekkelijk prijskaartje, is Suite Bahiya 21. Fes Central Studio is eveneens een aanrader. Prijziger is het fraaie Dar Senhaji, wel krijg je er een hoop voor terug.
Slaap je liever in een hotel? Fes Heritage Boutique Luxury Hotel (vijf sterren) is een accommodatie waar het je aan luxe en comfort niet zal ontbreken. Palais Faraj is een andere parel voor luxepaardjes.
Hoeveel dagen raad ik je aan om in Fez te blijven?
Zelf ben ik 3 nachten en 2 volle dagen in Fez gebleven, wat mij betreft voldoende om het mooiste van de stad te zien.
Hoe zit het met transport in Fez?
In Fez kun je veel dingen gemakkelijk te voet doen. De meeste hoogtepunten vind je in de medina.
Om naar het Royal Palace en de joodse wijk te komen zal je vanuit de medina 1 tot 2 kilometer moeten wandelen, afhankelijk van waar je precies verblijft.
Een bus pakken kan natuurlijk ook. Ritjes binnen de stad kosten 4 MAD.
Ten slotte is de taxi een optie. Reken op 7,5 MAD starttarief en daarna 7 MAD voor iedere afgelegde kilometer, mits de chauffeur de meter aan wil zetten. In andere gevallen kun je een vaste prijs afspreken. Wij betaalden van het busstation naar de medina -zo’n 5 kilometer rijden- 40 MAD met z’n drietjes. Na afdingen uiteraard 😉 .
Wat is de beste reistijd voor Fez?
Zowel de lente -maar tot en met mei- als de herfst -september tot en met november- worden als beste reisperiode gezien om Fez te bezoeken. Waarom? Het is er dan met 20°C tot 30°C redelijk zacht, terwijl je er in de zomermaanden -juni tot en met augustus- niet van op moet kijken dat het kwik de 40°C aantikt of zelfs overstijgt.
Druk is het er in alle drie die jaargetijden sowieso wel. Met name de souks puilen uit van bezoekers, waardoor je na een middagje wandelen vaak blij bent weer op je kamer te zijn. Ik spreek uit ervaring 😉 .
De rustigste tijd om Fez te bezoeken is zonder twijfel de winter, die van december tot en met februari valt. Wel is het er dan met 10°C tot 18°C een stuk koeler (vooral ’s avonds en in de vroeger ochtend) dan de andere jaargetijden, en zal er meer regen vallen.
Hoe kom je in Fez?
Fez is op meerdere manieren te bereiken: met het vliegtuig, de bus, trein, (gedeelde) taxi of op eigen houtje als je zelf rijdt.
Het vliegveld Fes-Saiss (FEZ) heeft volop internationale en nationale verbindingen, en ligt op pakweg 15 kilometer van het centrum. Daar kun je een (gedeelde) taxi (120 tot 150 MAD voor de hele taxi) of een bus (4 MAD) naar de medina pakken.
Ben je al in Marokko dan is de bus een prima optie. Zelf ben ik met maatschappij CTM vanuit Chefchaouen naar Fez gereisd, inclusief (heerlijke) lunchstop was ik 5 uur onderweg. Andere opstappunten zijn bijvoorbeeld Meknes (1 uur reistijd), Tétouan (6 uur reistijd), Merzouga (9 uur reistijd) en Marrakesh (9 uur reistijd).
Er zijn eveneens tours per minivan tussen Marrakesh en Fez, die onderweg op verschillende plaatsen stoppen. Kies je voor een tour van 3 dagen en 2 nachten, dan zul je veelal in Ouarzazate en Merzouga blijven slapen. Andere stops zijn vaak Aït-Ben-Haddou en de Todra-kloof.
Gare de Fès is het dichtstbijzijnde treinstation bij de medina. Er zijn directe verbindingen met bijvoorbeeld Rabat (3 uur reistijd), Meknes (40 minuten reistijd), Casablanca (3,5 uur reistijd) en Tanger (4 uur reistijd).
Bus- en treinkaartjes koop je gemakkelijk online via 12Go. Wil je het goedkoopst uit zijn? Haal je kaartje dan gewoon op het station bij een van de loketten.
Rij je zelf, dan zijn bestemmingen als Chefchaouen (4 uur reistijd) en Meknes (50 minuten reistijd) logische vertrekpunten. Om een goedkope en degelijke auto te huren, raad ik je aan een goede deal te scoren op Discover Cars.
